กระบวนการเรียนรู้ของครูภูมิปัญญาไทยเพื่อการจัดการศึกษาที่เอื้อต่อการสร้างเสริมความเข้มแข็งของชุมชน : กรณีศึกษาจังหวัดบุรีรัมย์ในเขตการเคลื่อนไหวของโรงเรียนชุมชนอีสาน

Abstract

ภูมิปัญญาไทย และการถ่ายทอดองค์ความรู้สู่รับการศึกษาที่เอื้อต่อการเสริมสร้างความเข้มแข็งของชุมชน ผู้วิจัยได้ศึกษากลุ่มเป้าหมายที่เป็นครูภูมิปัญญาไทยของชุมชนภาคอีสาน รุ่นที่ 1 พ.ศ. 2544 จำนวน 2 คน กลุ่มเป้าหมายที่เป็นสถานศึกษา จำนวน 7 โรงเรียน กลุ่มเป้าหมายที่มีส่วนเกี่ยวข้องกับครูภูมิปัญญาไทย 2 พื้นที่ โดยใช้กระบวนการวิจัยเชิงคุณภาพ วิธีการเก็บรวบรวมข้อมูลจากการวิเคราะห์เอกสาร การสัมภาษณ์ระดับลึก การสัมภาษณ์ที่ไม่เป็นทางการ การเก็บข้อมูลภาคสนามนำข้อมูลที่ได้มาดำเนินการวิเคราะห์ข้อมูลโดยใช้การวิเคราะห์เชิงคุณภาพ ผลการวิจัยพบว่า การศึกษากระบวนการเรียนรู้ของครูภูมิปัญญาไทยเพื่อการจัดการศึกษาที่เอื้อต่อการสร้างเสริมความเข้มแข็งของชุมชน โดยแยกศึกษาคุณลักษณะของครูนักจัดการและคุณลักษณะของครูเกษตรธรรมชาติ พบว่ามีปัจจัยหรือเงื่อนไขที่มีลักษณะเฉพาะที่เป็นลักษณะเด่นของครูภูมิปัญญาไทยแต่ละบุคคล คือ ความเป็น “นักจัดการ” ของครูนักจัดการ เป็นกระบวนการเรียนรู้ทางธรรมชาติเพื่อการจัดการศึกษาที่เอื้อต่อการสร้างเสริมความเข้มแข็งของชุมชนและเกิดจากการได้มีโอกาสจัดการวิถีการดำรงชีวิตของตนเองด้วย การมีโอกาสจัดการวิถีการสร้างงานด้วยตนเอง การมีโอกาสจัดการวิถีอาชีพในสภาพที่เป็นปัญหา การมีโอกาสรวมกลุ่มสังคมจัดการความไม่เป็นธรรม ส่วนความเป็น “นักเกษตรธรรมชาติ” ของครูเกษตรธรรมชาติได้มีโอกาสเรียนรู้ถึงผลเสียของการดำเนินชีวิตตามกระแส การมีโอกาสเชื่อมโยงการเรียนรู้กับฝ่ายศาสนธรรมสายวิถีธรรมชาติ และการมีโอกาสเรียนรู้ด้วยตนเองถึงผลเสียของการทำลายธรรมชาติ มีทั้งปัจจัยหรือเงื่อนไขที่มีลักษณะร่วมที่เอื้อต่อการจัดการศึกษาเพื่อสร้างเสริมความเข้มแข็งของชุมชนในช่วงได้รับอิทธิพลจากโครงการโรงเรียนชุมชนอีสานและเชื่อมโยงอย่างต่อเนื่องไม่ขาดช่วงหลังจากสิ้นสุดโครงการโรงเรียนชุมชนอีสานแล้ว โดยมีกระบวนการเรียนรู้เพื่อสร้างเสริมความเข้มแข็งของชุมชนจากการได้ร่วมเรียนรู้กับเครือข่ายภูมิปัญญาที่มีพัฒนาการเรื่องการสร้างเสริมความเข้มแข็งของชุมชนอย่างต่อเนื่องไม่ขาดช่วง ซึ่งมีเป้าหมายที่ความสุข 8 หมวด คือ มีหลักประกัน สุขภาพกายใจแข็งแรง ครอบครัวอบอุ่น ชุมชนเข้มแข็ง สิ่งแวดล้อมสมบูรณ์ มีอิสระ มีความภาคภูมิใจ เข้าถึงธรรมะ และธรรมชาติ และถ่ายทอดองค์ความรู้ผ่านโครงการวิจัย ผ่านครูแกนนำกับการรวมกลุ่มไม่เป็นทางการ ผ่านการเป็นวิทยากร การทำให้ดู อยู่ให้เห็น ทำเป็นตัวอย่าง การชักนำผู้บริหารระดับนโยบายร่วมเรียนรู้ การเป็นกรรมการศึกษาระดับนโยบายและท้องถิ่น ผ่านวิถีการศึกษาชุมชนแบบนอกระบบ และตามอัธยาศัย ในรูปแบบของโรงเรียนชุมชนอีสาน และศูนย์การเรียนรู้ของเครือข่ายภูมิปัญญา ซึ่งปัจจัยหรือเงื่อนไขเหล่านี้เป็นโอกาสและเป็นประโยชน์เพื่อการจัดการศึกษาที่เอื้อต่อการสร้างเสริมผู้เรียน ให้มีการเรียนรู้เป็นนักจัดการ และเป็นนักเกษตรธรรมชาติที่หนุนเสริมกันสำหรับโรงเรียนในระบบนำไปปรับใช้ ทั้งนี้เพราะกระบวนการเรียนรู้ของโรงเรียนในระบบโดยทั่วไปยังคงเป็นการจัดการเรียนรู้เพื่อการหาสมัครงานทำในต่างถิ่น ยังขาดลักษณะของการจัดการศึกษาเพื่อสร้างเสริมความเข้มแข็งโดยจัดการศึกษาให้ผู้เรียนสามารถดำรงชีวิตอยู่ได้ในท้องถิ่นอย่างมีความสุขและมีศักดิ์ศรี ข้อเสนอแนะในการนำไปใช้ประโยชน์สำหรับหน่วยงานทางการศึกษาควรเปิดกว้างเกี่ยวกับหลักสูตรทางการศึกษาให้กับผู้เรียนโดยมีการออกแบบหลักสูตรที่เอื้อกับผู้เรียนที่ต้องการอยู่ในท้องถิ่นได้อย่างมีความสุขและมีศักดิ์ศรี และโรงเรียนในระบบต้องเข้าไปร่วมเรียนรู้กับเครือข่ายภูมิปัญญาที่อยู่ในท้องถิ่น เพื่อพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษาที่เอื้อต่อการสร้างเสริมความเข้มแข็งของชุมชน ข้อเสนอแนะในการทำวิจัยครั้งต่อไป ควรทำการวิจัยเป็นกรณีศึกษาเกี่ยวกับโรงเรียนในระบบกับการพัฒนาหลักสูตรสถานศึกษาที่เอื้อต่อการเรียนที่ต้องการอยู่ในชุมชนท้องถิ่นของตนเองได้อย่างมีความสุขและมีศักดิ์ และควรทำการศึกษาวิจัยเรื่องการพัฒนาหลักสูตรที่เอื้อต่อการสร้างเสริมความเข้มแข็งของชุมชน